“Je moet dit niet verder vertellen”, zei een collega-journalist laatst tegen me. “Maar als ik een artikel schrijf en te vaak hetzelfde woord gebruik, speel ik een beetje vals bij het synoniemen zoeken.” Mijn interesse was onmiddellijk gewekt door die mysterieuze uitspraak.
Iedere schrijver of journalist, probeert in zijn teksten gevarieerde woorden te gebruiken met min of meer dezelfde betekenis. Synoniemen zoeken is belangrijk bij het schrijven van een tekst. Gebruik je te veel dezelfde woorden of uitdrukkingen, dan kom je in de problemen.
Zo schreef ik ooit een verhaal over de geschiedenis van afrodisiaca, oftewel drankjes en etenswaren met een lustopwekkende werking.
Ik was net begonnen als freelance journalist en het was mijn debuut voor een nieuwe opdrachtgever, Quest Historie. Ik deed mijn uiterste best op het verhaal. Ik las geschiedenisboeken over eten, googelde me suf en interviewde twee historici.
In al mijn ijver zag ik iets belangrijks over het hoofd: gevarieerd woordgebruik. De eerste versie kreeg ik terug van een redacteur met de opmerking: ‘Het verhaal zit goed in elkaar, maar je moet echt synoniemen zoeken voor afrodisiaca.’
Origineel
Ze had gelijk. Ik maakte een beginnersfout. Afrodisiaca kwam 29 keer voor in het vier pagina lange artikel. Dat is veel voor een woord dat je nauwelijks drie keer kunt uitspreken zonder je tong erover te breken.
Ik durf te stellen dat je geen enkel zelfstandig naamwoord zo vaak in een tekst mag gebruiken. Het is alsof je kleine neefje achter de piano zit en 29 keer dezelfde noot aanslaat. Het gaat je lezer de keel uithangen.
Achteraf had ik bij het schrijven van mijn artikel over afrodisiaca beter de tactiek kunnen gebruiken van de collega-schrijver die vindt dat hij ‘vals speelt’ bij het synoniemen zoeken. Als hij aan een artikel werkt, surft hij vaak naar een online synoniemenwoordenboek. ‘Dat voelt altijd een beetje gek’ , zei hij. ‘Een goede schrijver hoort zelf originele woorden en uitdrukkingen te verzinnen. Maar soms lukt dat me me niet.’
Ik vind het niet gek om een synoniemenwoordenboek (deze heb ik pas aangeschaft) bij de hand te houden, eerder professioneel. Een goede kok leest ook nog wel eens een kookboek om zijn kennis bij te schaven.
(Dit zijn trouwens 21 geweldige boeken over schrijven die ik je kan aanraden).
Maar met een boek alleen ben je er niet. Hieronder 11 tips waaraan ik mezelf vaak moet herinneren als ik op synoniemenjacht ga om mijn verhaal afwisselend te houden.
1. Zoek niet te ver
Variatie in woordgebruik is goed, maar gebruik zo veel mogelijk begrippen die je ook in een gesprek zou gebruiken.
Ik betrapte mezelf er laatst op dat ik koos voor ’trouwe viervoeter’ als synoniem voor ‘hond’ in een artikel. Dat is eigenlijk al te vergezocht – wie zegt ooit: ‘ik ga mijn trouwe viervoeter uitlaten.’ Zo’n vergezocht synoniem geeft een zin iets onnatuurlijks.
Maar het kan erger. Als je ‘astrant’ als synoniem gebruikt voor ‘brutaal’ weet je zeker dat veel lezers je niet meer zullen volgen. Het nationaal dictee is waarschijnlijk de enige tekst waarin zoiets wél kan.
2. Gebruik niet te veel variaties.
Zelf gebruik ik meestal drie variaties op een woord in een tekst, of maximaal vier als het een lang artikel is. Natuurlijk kun je vaak meer synoniemen vinden.
Best grappig als het woord ‘bier’ in een artikel wordt afgewisseld pils, gerstenat, goudgele rakker, pretcilinder, een vloeibare boterham, een Freddy en Spa goud. Maar serieus zul je het stuk niet meer nemen.
3. Synoniemen zoeken hoeft niet altijd, omschrijven kan ook
Je hoeft niet voor elk woord een perfect synoniem te vinden. Af en toe een omschrijving is een goede afwisseling.
De vrouw diende de man een afrodisiacum op. Ze vond het leuk hem een maaltijd voor te zetten waarvan hij opgewonden raakte, vooral als ze hem daarna alleen achterliet met een smoesje ‘ik heb een afspraak met een vriendin’.
4. Een paar keer hetzelfde woord mag best: drie keer is de max
Je hoeft in de eerste zinnen van een artikel niet meteen met synoniemen op de proppen te komen. Drie keer hetzelfde woord in een alinea hoeft niet storend te zijn.
De konijnen sprongen door de modder terwijl Bob riep dat ze moesten zitten. De konijnen negeerden hem en knaagden aan een wortel die in het gras lag. Misschien zijn konijnen gewoon niets voor mij, dacht Bob.
Maar drie is in dit geval wel de max. In de volgende alinea is het logisch om een synoniem te gaan zoeken voor konijnen.
5. Bij woordvariatie heb je niet altijd synoniemen nodig, een categorie kan ook.
Zo vallen ‘konijnen onder de ‘dieren’. Wanneer je drie keer konijnen hebt gebruikt, en ze daarna aanduidt met ‘dieren’ snapt iedereen wat je bedoelt.
De konijnen sprongen door de modder terwijl Bob riep dat ze moesten zitten. De konijnen negeerden hem en knaagden aan een wortel die in het gras lag. Misschien zijn konijnen gewoon niets voor mij, dacht Bob.
Het leek wel alsof de dieren hem gehoord hadden. Bob bleef verdwaasd achter, terwijl de konijnen het op een lopen zetten.
6. Verwijzen is ook een soort synoniem.
Een alternatief woord is natuurlijk niet de enige manier om je woordgebruik te variëren. Verwijzen met ‘ze’ werkt net zo goed.
Het leek wel alsof de dieren hem gehoord hadden. Ze zetten het op een lopen. Bob bleef verdwaasd achter.
7. Pas op voor subtiele betekenisverschillen
Er zit een gevaar aan gevarieerd woordgebruik. Soms verschilt de betekenis van twee woorden die op het eerste gezicht synoniemen lijken op een belangrijk punt.
De man kon geen pap meer zeggen. Hij liet toe dat de hond zijn eten opat. ‘Ik kon niet anders dan het toestaan’, zei hij later.
In feite klopt deze alinea niet. Als je iets toelaat, verzet je je ergens niet tegen. Als iets toestaat, verleen je actief toestemming en dat deed de man hier niet, hij kon immers geen pap meer zeggen.
8. Gebruik geen synoniem voor ‘zeggen’ in een dialoog
‘Ik vind je geweldig’, slijmde de vrouw
‘Je bent vermoeiend’, zuchtte de man.
‘Wat ben je toch onaardig’, gilde de vrouw.
Niet doen. Je kunt niet gillen, slijmen of zuchten en tegelijkertijd een volledige zin verstaanbaar uitspreken. ‘Zeggen’ volstaat altijd.
9. Leg je erbij neer. Sommige woorden hebben geen synoniem
Vind maar eens een synoniem van het woord ‘synoniem’. De Speld schreef er dit hilarische ‘nieuwsbericht‘ over.
10. Speel vals met een synoniemenwoordenboek
Grote kans dat er een goed alternatief voor een woord in staat, waar je zelf niet op was gekomen. Kijk bijvoorbeeld in dit online synoniemenwoordenboek.
11. Schaf een synoniemenwoordenboek aan
Synoniemen zoeken wordt een stuk makkelijker met het 1215 pagina’s tellende Groot Synoniemenwoordenboek van Van Dale. Dit is een vrijwel onuitputtelijke bron van synoniemen, inclusief uitleg van subtiele betekenisverschillen.
Lees ook: Schrijven is schrappen: deze 11 woorden moet ik vaker schrappen – en jij ook.
Of: Hoe ga je om met kritiek van een eindredacteur?
Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.
Boek schrijven?
Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.
Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?
Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!
Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussenLuister de Schrijfvis-podcast
Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.
Luister de podcast
