Hoe vermijd je clichés bij het schrijven? Als iemand daar kijk op heeft, is het schijver en NRC-journalist Peter Zantingh. Hij publiceerde onlangs een boek dat barst van de clichés.
In We vergaten te voetballen analyseert hij op een grappige manier de meest opvallende uitspraken van voetballers, voetbaltrainers en voetbalverslaggevers. Daar zitten nogal wat clichés bij:
‘Dat is een doelpunt uit het boekje.’
‘Dat is inherent aan het voetbal.’
‘We moeten hoog in de concentratie zitten.’
‘We zijn door de ondergrens gezakt.’
Zelf schrijft Zantingh allesbehalve clichématig. Hij is auteur van twee literaire romans, De eerste maandag van de maand en Een uur en achttien minuten. Dat laatste boek werd genomineerd voor de Dioraphte Jongerenliteratuur Prijs, mede vanwege Zantingh’s heldere en rake taalgebruik.
In dit interview op Schrijfvis geeft hij tips over hoe je clichés herkent en omzeilt in je teksten.
Op welke clichés betrap je jezelf vaak bij het schrijven?
Peter Zantingh: Als ik aan een versie van een roman werk, verval ik nog wel eens in clichés, bijvoorbeeld bij het beschrijven van het weer of de omgeving. Dan kan ik het hebben over ‘de regen die met bakken uit de hemel viel’ of het ‘zilte water van de zee’. Dat zijn zinnen die je als eerste te binnen schieten, omdat je ze zo vaak hoort.
Maar het zijn natuurlijk geen mooie, originele beschrijvingen. Ze horen niet thuis in een roman. Het water van de zee is altijd zilt. En ‘de regen komt met bakken uit de hemel’ hoor je zo vaak dat het een heel afgezaagde uitdrukking is geworden, een cliché dus. In een tweede versie herschrijf ik die zinnen dus.
Vind je het vervelend om die clichés in je eigen schrijfwerk te ontdekken.
Nee, het hoort bij mijn manier van schrijven. Als ik aan een boek werk, schrijf ik de eerste versie snel: ongeveer 80.000 woorden in zes weken, dus 2.000 a 3.000 woorden per dag. Ik concentreer me in deze fase alleen op de grote lijnen van het verhaal en schrijf op wat ik globaal wil zeggen, inclusief clichés. Dat werkt voor mij goed. Niemand hoeft zo’n eerste versie te lezen. Sterker nog: niemand mag ‘m lezen.
Ik ga daar best ver in. Ooit zat ik in een koffietentje te werken en ik zag een man een foto maken van de voorgevel. Ik dacht: wat als hij deze foto straks uitvergroot? Dan kan hij misschien een stuk van mijn eerste versie lezen, inclusief clichés.
Hoe gaat het proces van herschrijven in zijn werk, hoe zorg je dan voor origineel taalgebruik?
De tweede versie schrijf ik helemaal opnieuw. Ik ga dus niet die 80.000 woorden van de eerste versie aanpassen, ik schrijf 80.000 nieuwe woorden met meer aandacht voor de formulering. Het verhaal zit dan al beter in mijn hoofd. Ik denk dat 80 procent van de clichés in de tweede versie verdwijnen.
[heading_block]Wat is een cliché ook alweerClichés zijn ‘versleten’ uitdrukkingen, het waren ooit originele gezegdes of metaforen, alleen worden ze nu zo vaak gebruikt dat ze hun betekenis en kracht hebben verloren.
Denk aan voorbeelden als: ‘na regen komt zonneschijn’ en ‘ik zet mijn beste beentje voor.’ Het ‘hoe kom je er vanaf’ in de kop van dit artikel is ook wat clichématig. Deze zinnen duiken zo vaak op in teksten dat ze gaan vervelen, daardoor is het bijna alsof je iets leest als: ‘blablabla’.
[/heading_block]Hoe verander je een cliché in een originelere zin? Heb je daar schrijftips voor?
Ik dwing mezelf vaak om op zinsniveau naar een clichématig stuk tekst te kijken door de betreffende alinea uit mijn tekst te halen en naar een leeg document te kopiëren. Clichés en kromme zinnen vallen dan opeens meer op.
Soms zet ik een alinea ook even in een ander lettertype, dan ga je het op één of andere manier anders lezen, met een frisse blik. Wat verder helpt is iets hardop voorlezen. Je hoort dan vaak meteen wat er niet lekker loopt in je tekst.
Maar hoe omzeil je de clichés uiteindelijk, hoe verander je zo’n zin?
Je hoeft een zin niet altijd mooier of origineler te maken. Een cliché verdwijnt ook als je iets simpeler zegt en meer to the point gaat schrijven. Bedenk hoe je een bepaalde zin tegen een vriend zou zeggen: spreektaal kan heel effectief zijn. Als je het buiten ziet regenen, zeg je niet: ‘Zo, het komt met bakken uit de hemel vallen’. Je kunt zou waarschijnlijk zeggen: het regent, of het is kletsnat buiten. Niets mis mee omdat ook gewoon zo op te schrijven. Ik houd van dat minimalisme.
En als je toch op zoek bent naar een originelere zin, een mooie metafoor, hoe bedenk je die?
Het helpt om je iets zo levendig mogelijk voorstellen. Hoe ziet het eruit als het regent? Hoe ervaar je het? Wat denk je erbij? Je gaat dan op zoek naar een voor anderen herkenbaar beeld dat wel echt uit jezelf komt en dus origineel is. Bij het schrijven van mijn nieuwe roman dacht ik bijvoorbeeld: soms lijkt het alsof regen niet eens echt valt, maar in de lucht hangt. Dat zou zo’n beeld kunnen zijn.
Hoe ontstaan de meeste clichés denk je?
Een cliché ontstaat volgens mij als je zelf nooit goed hebt nagedacht over hoe iets ruikt, of aanvoelt en dus maar afgaat op standaardbeschrijvingen van anderen, zoals ‘de regen komt met bakken uit de hemel’. Dan krijg je dus ook een stuk tekst waarmee je een standaardbeeld oproept, een cliché dus.
Zelf iets bewust gaan beleven, werkt daarom ook vaak goed. Als je een mooie scene aan zee wilt componeren, ga dan eens een dagje naar het strand en beleef met volle aandacht hoe het water op je huid voelt, hoe het smaakt en hoe de golven ruisen. Dat maakt het makkelijker om de juiste woorden te vinden.
Natuurlijk weet je wel hoe het is om in zee te duiken, maar als je het morgen gaat doen, ontdekt je waarschijnlijk toch geuren en gevoelens waar je nu niet aan denkt. Dat helpt je bij het vermijden van clichés, je krijgt een meer oorspronkelijke beschrijving. Daar moet je naar streven.
Toch kun je soms ook fantastische stukken schrijven mét clichés. De satirische website De Speld schreef een artikel waarin voetballer Anthony Lurling uitlegt dat hij is vergeten te scoren. “Onbegrijpelijk, maar we hebben er tijdens de wedstrijd geen moment aan gedacht. Heel gênant dit.”
Een laatste vraagje over voetbal aan Zantingh: waarom gebruiken mensen in de voetbalwereld zo veel clichés, denk je?
Peter Zantingh: “Ik heb daar wel een theorie over. Misschien komt het omdat er tijdens een voetbalwedstrijd altijd ongeveer hetzelfde gebeurt: een speler scoort, iemand maakt een overtreding, een team wint en een team verliest. Kortom: wat je beschrijft is al duizenden keren eerder beschreven bij andere wedstrijden. Er zijn maar een beperkt aantal manieren om dit soort handelingen te verwoorden, niet zo gek dus dat je als voetbaljournalist snel in clichés vervalt.
Voor voetballers zijn clichés ook een goede manier om wel te praten maar niets te zeggen. Clichés zijn vaak vage uitspraken, zoals: ‘we vergaten te voetballen’, of nog erger: ‘we vergaten te scoren’. Zo’n uitspraak heeft helemaal geen betekenis, wat bedoel je ermee? Juist die vaagheid is ideaal voor voetballers. Als ze het achterste van hun tong laten zien – en zeggen dat hun teamgenoten slecht speelden – krijgen ze daar gezeur mee.
Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.
Boek schrijven?
Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.
Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?
Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!
Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussenLuister de Schrijfvis-podcast
Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.
Luister de podcast
Lees ook:
– Deze 11 woorden kun je altijd schrappen uit je teksten.
– Zo zuig je al het leven uit je teksten: hoe je ga je om met passieve zinnen?
– Schrijftips van Stephen King
– Hoe kwam Roald Dahl op zijn ideeën voor verhalen?
