Soms lijkt de tijd voorbij te kruipen in een boek of verhaal. Een gebeurtenis die in werkelijkheid in een oogwenk voorbij zou zijn, beslaat in het verhaal vele alinea’s of pagina’s. Een val van iemand wordt bijvoorbeeld tot in detail beschreven: je leest wat het personage voelt, denkt en ziet. Zo’n geschreven vorm van slowmotion wordt aangeduid met de literaire term tijdvertraging.

In dit artikel lees je welke effecten een schrijver bereikt met tijdvertraging. (Lees ook over de tegenovergestelde schrijftechniek: tijdverdichting)

Onderstaand voorbeeld van tijdvertraging komt uit de roman Onderwereld van Don DeLilo. Een jongen springt zonder te betalen over het hek bij de toegangspoort van het honkbalstadion van de New York Giants, terwijl suppoosten hem achtervolgen. Het moment van de sprong wordt flink uitgerekt door de schrijver (overigens met prachtige lange zinnen die bol staan met tangconstructies).

‘Dan zet hij zich af en hangt hij in de lucht, waar hij zich gladjes en keurig in de plooi voelt, iemand die vanuit Kansas City met een aktetas vol bankcheques komt aanvliegen. Zijn hoofd heeft hij ingetrokken, zijn linkerbeen zwiert nu over de stangen. En gedurende één langgerekt en terughoudend en onderbroken ogenblik ziet hij precies waar hij zal neerkomen en welke kant hij op zal rennen, en ook al weet hij dat ze zodra hij een voet op de grond zet achter hem aan zullen jagen, ook al zal hij de eerstvolgende paar uur in gevaar verkeren – steeds links en rechts om zich heen kijken – toch is de angst in zijn binnenste afgenomen.’

Tijdvertraging als stijlmiddel

Tijdvertraging – ook wel tijdverruiming genoemd – is een techniek die schrijvers vaak gebruiken om de lezer bij te praten. De gebeurtenissen in een verhaal worden vertraagd verteld, zodat de tijd kan worden genomen om de gedachten en gevoelens van een personage weer te geven, of om de omgeving uitgebreid te beschrijven.

DeLilo doet het allemaal in het fragment hierboven. Hij zet tijdvertraging in om één van zijn personages te introduceren in een actiescene. Terwijl de jongen springt, kruip je als lezer in zijn hoofd: je ziet wat het personage ziet, voelt wat hij voelt en begrijpt hoe hij denkt – en dat alles in één sprong die hooguit een seconde duurt. Dat geeft het verhaal iets beeldends. Door de combinatie van actie, levendige beelden en gedachten, is het bijna alsof je naar een film kijkt.

Spanning opbouwen

Maar tijdvertraging heeft nog een belangrijke functie. Schrijvers gebruiken de techniek ook om spanning op te bouwen. Door een scene in slowmotion te beschrijven, ontstaat er een onheilspellend gevoel bij de lezer. Neem bijvoorbeeld onderstaand fragment uit Tonio, een autobiografische roman waarin schrijver A.F.T.H van der Heijden het geluid van de deurbel beschrijft op de dag dat hij te horen krijgt dat zijn zoon op sterven ligt in het ziekenhuis.

De deurbel, tweemaal: eerst kort en aarzelend, dan lang en nadrukkelijk. Het snerpende geluid joeg de Noorse boskatten elke keer weer de stuipen op het lijf, en deed ze alle kanten uit stuiven om een goed heenkomen te zoeken – reden voor Mirjam om op weekdagen ’s morgens wanneer de postbode kon aanbellen met een pakje, de elektrische schel vaak af te zetten. De katten gingen voor alles. Vandaag, zondag was de kans op aanbellen vrijwel nihil, zeker nu het nog zo vroeg in de ochtend was, dus had ze de stekker in het contact gelaten.
Het eerst belletje klonk alsof een vinger geen houvast op de knop had kunnen vinden.

Hierna wijdt Van der Heijden – in het geluid van de deurbel – nog uit over talloze gedachten en herinneringen. Mede door die tijdvertraging voel je aankomen dat er niet zomaar iemand aanbelt, er staat iets verschrikkelijks te gebeuren.

Spanning uitrekken

Vaak wordt tijdvertraging ook ingezet om een spannend moment in een verhaal uit te rekken, zoals een gevecht, een moord, of een aanslag. Daardoor blijft de lezer langer in spanning en heeft de schrijver meer tijd om te vertellen hoe zijn personages dit moment beleven.

Zo beschrijft Donna Tartt in het Puttertje met behulp van tijdvertraging hoe hoofdpersoon Theo een bomaanslag overleeft waarbij zijn moeder om het leven komt. De ontploffing van de bom kan in werkelijkheid nog geen seconde hebben geduurd. Maar Tartt beschrijft uitgebreid wat Theo waarneemt tijdens de klap en hoe daarna het licht uitgaat bij haar personage. Als lezer beleef je het moment daardoor intens.

Hoofden gingen omhoog. Achter me zei iemand met een vlakke stem ‘O!’. Het volgende moment deed een oorverdovende klap de zaal schudden.
De oude man wankelde opzij met een uitdrukkingsloos gezicht. Zijn uitgestrekt arm, de knobbelige gespreid, is het laatste wat ik me herinner. Op bijna precies datzelfde moment was er een zwarte flits, puin suisde overal langs me heen, een brullende hete wind ramde tegen me aan en slingerde me de zaal door. En dat was het laatste wat ik een tijd lang wist.

Tijdvertraging in het kort:

• Tijdvertraging is een techniek waarbij schrijvers scene vertraagd vertellen: een gebeurtenis die in werkelijkheid snel voorbij zou zijn, duurt in het verhaal veel langer
• Tijdvertraging is een middel om de lezer bij te praten over de karakters de omgeving terwijl het verhaal zich ontvouwt.
• Met tijdvertraging kan een schrijver ook spanning opwekken of een spannend moment uitrekken.

Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.

Boek schrijven?

Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.

Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?

Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!

Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussen

Luister de Schrijfvis-podcast

Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.

Luister de podcast