Sommige schrijfadviezen zijn tijdloos, ze overleven economische recessies, epidemieën en oorlogen. Eén van die onverwoestbare tips komt van de Griekse redenaar Aristoteles. In zijn boek Retorica raadt hij aan om belangrijke punten in een verhaal te illustreren met een enumeratie, een specifieke opsomming.
(aan het einde van dit artikel lees je trouwens de langste opsomming uit de Nederlandse literatuur.)
Wat is een enumeratie?
Enumeratie komt van de Latijnse uitdrukking enumeratio partium. Dat betekent letterlijk: opsomming der delen.
Aristoteles (die trouwens meer goede schrijftips had) bedoelde ermee dat je een zin of uitspraak overtui gender kunt maken door met een opsomming de beeldende details uit een groter geheel te laten zien aan je lezer.
Een voorbeeld:
Jan komt altijd tot rust als hij naar de mooie planten op zijn balkon kijkt.
Deze zin kun je veel overtuigender maken door het grote geheel ‘de mooie planten’ te ontleden in een opsomming van details.
Jan komt altijd tot rust als hij naar de mooie planten op zijn balkon kijkt: de groene varens in hun glanzende blauwe potten, de klimop langs de balkonrand en de philondendron die wel iets weg heeft van een mangrove.
Door de toegevoegde opsomming gaat de zin meer leven. Je geeft je tekst een decor. Je lezers kunnen de ‘mooie planten’ opeens met hun eigen ogen zien.
Ze kunnen zich daardoor beter verplaatsen in Jan en begrijpen waarom hij tot rust komt. Kortom: je raakt je lezers meer.
Enumeratie om ‘pathos’ op te wekken
Aristoteles noemde dat pathos. Letterlijk betekent pathos medelijden. Maar de oude Grieken bedoelden ermee dat je als schrijver je lezer laat ‘meevoelen’. Je verhaal of betoog kan inhoudelijk nog zo sterk zijn, als je lezers er niets bij zien en voelen komt de boodschap niet over.
Dat werkt niet alleen zo bij tastbare begrippen zoals mooie planten’, maar ook bij meer abstracte begrippen.
Neem de beroemde toespraak waarin Martin Luther King vrijheid predikte. Hij gebruikte volop enumeraties.
Wanneer we vrijheid laten klinken, wanneer we het vanuit elk dorp en elk gehucht van uit elke staat en elke stad laten klinken, zullen we in staat zijn de dag te bespoedigen waarop alle kinderen van God, zwarte mensen en blanke mensen, joden en niet-joden, protestanten en katholieken, de handen ineenslaan en de woorden zingen van de oude gospelsong: Eindelijk vrij! Eindelijk vrij! Dank God almachtig, wij zijn eindelijk vrij!
I have a dream – Martin Luther King
Alleen al in deze alinea zitten twee enumeraties. De eerste begint bij ‘wanneer’.
Wanneer we het vanuit elk dorp en elk gehucht van uit elke staat en elke stad laten klinken
Door deze opsomming weet je als lezer dat King met ‘we’ niet alleen doelt op de aanwezigen bij de mars in Washington, die hij toesprak. Hij richtte zich tot alle Amerikanen. Zelfs als je in een klein gehucht of dorp in een andere staat woonde, voelde je je aangesproken.
Enumeratie als aanraking
De tweede opsomming begint na ‘kinderen van god’.
(…) zwarte mensen en blanke mensen, joden en niet-joden, protestanten en katholieken, de handen ineenslaan (…)
Door de verschillende bevolkingsgroepen expliciet te benoemen en te zeggen dat deze mensen ‘hun handen ineenslaan’, maakt King vrijheid tastbaar. Je kunt het woord vrijheid door deze beeldende details bijna aanraken.
Kortom: met een enumeratie maak je je tekst beeldender en je voegt emotie toe. Je maakt een abstracte bewering concreet met een rij voorbeelden. Het is één van de meest effectieve stijlmiddelen in teksten. Je geeft je argumenten, uitspraken, of scenes een décor met tastbare details.
Natuurlijk kun je niet in elke alinea een opsomming stoppen. Maar twee of drie enumeraties op een pagina is niet gek. Hoe meer details, hoe meer kans dat je lezers iets herkennen in je verhaal.
Enumeratie in fictie
Enumeratie zijn zelfs onmisbaar als je fictie schrijft. Juist in een boek of kort verhaal is het belangrijk om je lezer te laten voelen wat je hoofdpersonen zien of meemaken door details uit het decor van je verhalen op te sommen.
Zo gebruikt mijn favoriete schrijver Stephen King talloze enumeraties in zijn bekendste werk: de Beproeving.
In de onderstaande alinea vindt één van de hoofdpersonen een lijk in een auto. King maakt de geur van het lichaam op een gruwelijke manier concreet met een opsomming.
“Godverdomme”, schreeuwde, nee brulde Norm Bruett haast. Hij draaide zich om, sloeg zijn handen voor zijn dikke buik en kotste. Dat kwam niet door de dode man die naar buiten was gevallen (en door Hap keurig opgevangen voordat hij de grond raakte), maar door de alles verpestende stank van bloed, uitwerpselen en ontbinding die uit de auto golfde. Het was een afschuwelijke doordringende geur van ziekte en dood.
De Beproeving – Stephen King
Je zou kunnen zeggen dat de details van de geur die King beschrijft, steeds schokkender worden: bloed, uitwerpselen, ontbinding.
Enumeratie met climax
Dit wordt ook wel een enumeratie met een climax genoemd. Het is een extra wapen bij het opwekken van pathos. De opsomming neemt toe in kracht. Elk detail overtreft het voorgaande, waardoor je de lezer de enumeratie als het ware in beweging is en je het verbeeldingsvermogen van je lezer harder raakt.
Bijvoorbeeld:
In zijn rugtas had de bewaker drie wapens waarmee hij indringers kon afschrikken: een wapenstok, een busje peperspray en een machinegeweer.
De langste opsomming uit de Nederlandse literatuur is het zogenoemde ‘pak van Sjaalman’ in Max Havelaar van Multatuli. Het personage Sjaalman somt een lijst van 147 artikelen op die hij wil laten uitgeven door de hoofdpersoon Droogstoppel.
Echt spannend is deze opsomming niet, maar met de lijst (lees de opsomming hier) geeft Multatuli wel een inkijkje in de brede interesses van het personage Sjaalman.
Overigens zit in de eerste zin van dit artikel ook een enumeratie. Herken je ‘m na het lezen van dit artikel?
*Het boek Retorica van Aristoteles is in het Nederlands vertaald en verkrijgbaar bij Bol.com
Lees 101 schrijftips op Schrijfvis, en verdiep je zeker even in de volgende:
– Beeldend schrijven? Vermijd deze 10 werkwoorden
– Waarom show don’t tell ook werkt in e-mails
– Deze storytelling-techniek van Aristoteles is nog steeds actueel
Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.
Boek schrijven?
Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.
Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?
Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!
Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussenLuister de Schrijfvis-podcast
Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.
Luister de podcast
