Hoe vaak gebeurt het dat iemand letterlijk met zijn neus in de boter valt? Volgens het Eindhovens Dagblad is het voetballer Bart Ramselaar laatst overkomen. Tenminste, als je het woord letterlijk ook letterlijk opvat. In deze post bespreek ik vijf woorden die in spreektaal langzamerhand een nieuwe betekenis hebben gekregen. In hoeverre is het slim om deze uitdrukkingen te gebruiken in je teksten?
Het stond er heel duidelijk, op 14 oktober 2016, in een nieuwsbericht van het Eindhovens Dagblad.
Eerder dan verwacht speelt Bart Ramselaar al meer dan een bijrol bij PSV. (…) Hij is letterlijk en figuurlijk met zijn neus in de boter gevallen bij PSV.
Op het eerste gezicht kan er geen misverstand bestaan over wat de journalist hier bedoelt. De uitdrukking ‘met je neus in de boter vallen’ moet hier niet alleen figuurlijk moet worden geïnterpreteerd (Bart Ramselaar is op het juiste moment op de juiste plek) maar ook letterlijk.
Is Ramselaar een keer gestruikeld op de training en met zijn gezicht in een pakje boter gevallen dat toevallig op het veld lag?
Woorden met een nieuwe betekenis
Oké het is een beetje flauw om de woordkeuze van de schrijver zo kritisch te analyseren. Waarschijnlijk kiest hij gewoon voor een wat ongelukkige formulering. Maar het voorbeeld geeft wel aan de dat de betekenis van het woord letterlijk steeds minder eenduidig is. Ook in spreektaal wordt letterlijk steeds vaker gebruikt om iets te benadrukken – zonder dat letterlijk moet worden opgevat.
Ik ben er letterlijk ziek van.
Ik ging letterlijk dood van vermoeidheid.
In het woordenboek heeft letterlijk dan ook een extra betekenis gekregen, namelijk ‘echt’.
Naast letterlijk zijn er meer woorden die in de spreektaal een nieuwe functie hebben gekregen, zoals oprecht, ziek, gruwelijk en lauw. Wanneer kun je als schrijver gebruik maken van dit soort neologismen, en wanneer kun je dat beter laten?
Letterlijk
Het gebruik van letterlijk als synoniem voor ‘echt’ komt in geschreven teksten nog weinig voor, omdat het snel tot misverstanden leidt. Maar in quotes duikt nieuwe betekenis soms wel op. Daar is iets voor te zeggen, omdat je de spreektaal van een geïnterviewde dan zo natuurlijk mogelijk weergeeft.
Maar ook bij quotes kan er een misverstand ontstaan. Dat liet columnist Jean Pierre-Geelen onlangs zien in zijn column over het gebruik van letterlijk.
‘Het stond letterlijk in de krant en dus is het een feit. Afgelopen zaterdag in de bijlage Vrouw van De Telegraaf, een gesprekje met administratief medewerker Jacklyn Pique. Ze zei: ‘Ik heb het geluk dat alles wat ik eet letterlijk aan mijn kont blijft hangen.’
Wees er maar blij mee. Je moet die uitspraak natuurlijk niet letterlijk nemen, maar dat is nou net het punt: het stáát er expliciet. En dus hoef je niet eens zo visueel ingesteld te zijn om het voor je te zien.
En ook Trouw besteedde onlangs aandacht aan de verwarring die kan ontstaan door de nieuwe betekenis van het woord letterlijk in dit artikel
Kortom: als je er zeker van wilt zijn dat mensen je tekst begrijpen, gebruik letterlijk dan letterlijk.
Gruwelijk
In de meeste woordenboeken is gruwelijk nog steeds een synoniem voor vreselijk, afgrijselijk, of erg. Maar in straattaal staat dit woord voor mooi, gaaf of geweldig. Die nieuwe betekenis is steeds vaker ook in teksten te lezen, vooral als ze zijn gericht op een jong publiek.
Het jongerenplatform Vice schrijft in dit artikel bijvoorbeeld over een ‘gruwelijke mixtape’ (een geweldige mixtape).
Als je voor een breed publiek schrijft, is het wat riskant om gruwelijk als compliment te gebruiken. De nieuwe betekenis is vooral bij oudere generaties nog niet ingeburgerd.
De Volkskrant gebruikt het woord in deze recensie weliswaar in positieve zin (om aan te geven dat een boek van Karen Slaughter goed is geschreven). Maar de journalist kiest voor ‘gruwelijk knap’ om misverstanden te voorkomen.
Oprecht
De betekenis van dit woord verandert heel subtiel. Oprecht staat van oudsher voor ‘zonder bijbedoelingen’. Het woord wordt in zijn oorspronkelijke betekenis dus vooral gebruikt om twijfels weg te nemen over oneigenlijke intenties of gedrag.
‘De meeste bankiers hebben hun beroep gekozen voor het goede salaris, maar ik heb oprechte interesse in het vak.’
Maar laatste jaren wordt oprecht in de spreektaal steeds vaker als een versterkend woord gebruikt, vooral door jongeren. Dat signaleert ook Aaf in haar column in de Volkskrant.
Ja ik ben oud, maar dat heeft als voordeel dat je dan twee stiefkinderen van 16 jaar kunt hebben, en die weten dit soort dingen. Die weten dat van oprecht. Die horen de hele dag niks anders.
Dus niet ‘Ik vond dat een goeie film’ maar ‘Ik vond dat oprecht een goeie film’. Herhaal dit honderd tot driehonderd keer per dag, en je weet hoe vermoeiend het moet zijn, zowel voor de oprechtzegger als voor hun toehoorders.
Oprecht in de moderne stijl kan in vrijwel elke zin opduiken. Het betekent niets meer dan ‘echt’. Auteurs die voor een jong publiek schrijven gebruiken het ‘nieuwe oprecht’ al regelmatig.
In dit artikel over creativiteit op Vance.nl (een blog van een reclamebureau dat zich op millenials richt) heeft de schrijver het over ‘iets dat je oprecht wilt afkrijgen’.
Lauw
Lauw betekent al lang niet meer alleen ‘niet koud, en niet warm’. Zelfs een traditioneel woordenboek als Van Dale vermeldt inmiddels dat lauw ook een informele betekenis heeft: leuk, relaxed.
Ook de nieuwe betekenis van het woord vind je in geschreven taal vrijwel alleen in artikelen die zijn gericht op jongeren. Zo heeft SBS6 het hier over ‘Vette actie, coole chicks en lauwe sounds‘ op het NK Skateboarden.
Maar omdat de nieuwe betekenis van lauw zo ver afligt van de oorspronkelijke betekenis, heeft dat al l iets gekunstelds.
Ziek
Dit woord heeft overeenkomsten met gruwelijk. De meeste woordenboeken geven bij ziek alleen nog de traditionele betekenis (bedlegerig, beroerd). In de spreektaal gebruiken wordt het woord echter steeds vaker gebruikt om aan te duiden dat iets gaaf, vet, mooi, of gruwelijk (in de positieve zin) is.
Het Haagse poppodium Paard.nl schrijft bijvoorbeeld.
Dit DJ collectief bestaat uit drie DJ’s en een saxofonist, met ieder een eigen sound en karakter. Dit resulteert in een zieke mash-up van afro, funk en latin tot jazz, nu-grooves en broken beats
Ook het gebruik van ziek in de nieuwe betekenis is riskant. Paard.nl komt er waarschijnlijk mee weg omdat het poppodium vooral in trek is bij een jong en hip publiek.
Als traditionele media of instanties de nieuwe betekenis gebruiken, komen ze al snel over als de vreemde oom op een verjaardag, die zich hipper voordoet dan hij is.
De gemeente Lelystad kwam onlangs bijvoorbeeld negatief in het nieuws met deze campagne waarbij jongeren in hun eigen taal werden aangesproken.
De openingszin was:
***
Ben je op zoek naar meer hippe woorden met een nieuwe betekenis. Lees het geweldige Taal was echt heel saai van Jacob & Haver.
In dit boek vind je volgens de auteurs: ‘honderden nieuwe woorden die nog cooler zijn dan een diepvries, meer dan 300 spreekwoorden die nog hipper en actueler zijn dan omroep Nike Air Max en woordgrappen die nog scherper zijn dan een Thaise wokmaaltijd.
Nog een aanrader voor scherpe taalanalyses: Taal is zeg maar echt mijn ding van Paulien Cornelisse.
Lees ook op Schrijfvis:
- Deze 11 woorden kun je altijd schrappen
- Deze 9 zinsdelen kun je altijd weglaten
- Dit is hoe NRC-columniste Rosanne Hertzberger haar vlijmscherpe columns schrijft
Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.
Boek schrijven?
Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.
Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?
Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!
Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussenLuister de Schrijfvis-podcast
Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.
Luister de podcast
Echt handig
Thanks